▲تفسیر موضوعى چیست؟
قبل از پاسخ به
این سؤال لازم است سؤال دیگرى را مطرح کنیم; و آن این که: چرا قرآن به سبک
موضوعى جمع آورى نشده، و شبیه کتاب هاى معمولى نیست; و با تمام آنها
تفاوت دارد؟
پاسخ این است که: براى تهیّه کتاب هاى معمولى مؤلف یا مؤلفان، موضوعات مختلفى
را که در یک قدر جامع شریک اند، در نظر مى گیرند; مثلا بیمارى هاى
مختلف که همه آنها به مسأله سلامت انسان ارتباط دارد در علم طب در نظر گرفته
مى شود; سپس مسائل مربوط به این موضوعات را به فصول و ابواب مختلف تقسیم
مى کنند ـ بیمارى هاى قلبى، بیمارى هاى عصبى، بیمارى هاى
گوارشى، بیمارى هاى دستگاه تنفسى، بیمارى هاى پوستى و بیمارى هاى
دیگر ـ بعد از آن هر فصل و هر باب را با توجّه به مقدمات و نتایج آن مورد بررسى
قرار مى دهند، و به این ترتیب کتابى بنام کتاب طب تدوین مى شود.
ولى قرآن هرگز چنین نیست، کتابى است که در طول 23 سال با توجّه به نیازها و شرایط
مختلف اجتماعى و حوادث گوناگون، و مراحل مختلف تربیتى نازل شده است; همگام با حیات
جامعه اسلامى پیش رفته، و در عین حال بسته به زمان و مکان خاصّى نیست!
یک روز تمام بحث هاى قرآن بر محور مبارزه با بت پرستى و شرک و آموزش توحید
با تمام شاخه هایش دور مى زد; و سوره ها و آیاتى که در این دوران
نازل شد همگى بحث از مبدأ و معاد مى کرد. (مانند: سوره هایى که در مکه
در سیزده سال اوّل بعثت نازل شد.)
روز دیگر بحث هاى داغ و پر حرارتى پیرامون جهاد، و مقابله با دشمنان داخلى و
خارجى و منافقان مطرح بود.
یک روز ماجراى جنگ احزاب پیش آمد و سوره احزاب نازل شد، و حدّاقل 17 آیه آن، از
حوادث آموزنده و مسائل تربیتى و پیامدهاى این جنگ سخن گفت.
روز دیگر داستان صلح حُدیبیه فرا رسید و سوره فتح نازل شد، و بعد از آن ماجراى فتح
مکه و غزوه حنین پیش آمد; و آیات سوره (إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَالْفَتْحُ ) و
آیات دیگر نازل گردید.
خلاصه هم زمان با شکوفایى اسلام و حرکت عمومى جامعه اسلامى آیات مناسبى از قرآن
نازل، و دستورات لازم داده مى شد و این برنامه دقیق انسانى را تکمیل
مى کرد.
با توجّه به آنچه در بالا گفته شد; منظور از تفسیر موضوعى روشن مى شود; و آن
این که آیات مختلفى که درباره یک موضوع در سرتاسر قرآن مجید در حوادث و
فرصت هاى مختلف آمده است جمع آورى و جمع بندى گردد; و از مجموع آن
نظر قرآن درباره آن موضوع و ابعاد آن روشن شود.
مثلا آیات مربوط به دلایل خداشناسى از قبیل فطرت، برهان نظم، برهان وجوب و امکان،
و سایر براهین در کنار هم
چیده شود; و از آنجا که «القرآن یفسر
بعضه بعضا»: «آیات قرآن یکدیگر را تفسیر مى کنند» ابعاد این موضوع روشن
مى گردد.
(1)
. (جمله
«الْقرآنُ یُفَسِّرُ بَعْضُهُ بَعْضاً» از ابن عباس نقل شده و بعید نیست با توجّه
به ارتباط شدید او در مسائل قرآنى با شخص پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و
امیرمؤمنان على(علیه السلام) از آن بزرگواران گرفته باشد. محتواى آن نیز در خطبه
18 نهج البلاغه آمده است; آن جا که مى فرماید: «وَ ذَکَرَ اَنَّ
الکِتابَ یُصَدِّقُ بَعْضُه بَعْضاً »: «خداوند به پیامبرش فرموده که
قسمت هاى مختلف قرآن یکدیگر را تصدیق مى کند و هماهنگ است» بعضى از
علماء در آثار خود جمله «القرآن یفسر بعضه بعضا» را به عنوان حدیث آورده اند،
چنانکه در «تنزیه التنزیل» مرحوم شهرستانى صفحه 106 این جمله را به عنوان روایت
آورده بدون این که مأخذى براى آن ذکر شده باشد، در خطبه 133 نهج البلاغه
اشاره دیگرى نیز به این مطلب شده است; آن جا که درباره قرآن مجید
مى فرماید: «( و ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه على بعض ) «بعضى از این آیات از
بعضى دیگر سخن مى گوید و بعضى گواه بر بعض دیگر است».)
مسلّماً هرگاه این آیات که در قرآن مجید به مناسبت هاى گوناگون نازل شده است
هر گروه جداگانه جمع آورى، و در کنار هم چیده شود، و تفسیر گردد حقایق
تازه اى از آن کشف خواهد شد و از این جا ضرورت تفسیر موضوعى روشن
مى شود که شرح آن در بحث آینده به خواست خدا مى آید.
پیام قرآن ایت اله مکارم شیرازی
